Strategia współpracy z Polonią i Polakami za granicą - Powroty.gov.pl

Najogólniej rzecz ujmując, strategia współpracy z Polonią i Polakami za granicą to dokument, który określa założenia polityki polonijnej państwa. Jak stwierdzili autorzy raportu, po 35 latach od transformacji ustrojowej i 21 od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, zaistniała konieczność dopasowania polityki do współczesności.

Polonia i Polacy za granicą mają odgrywać istotną rolę w polskiej dyplomacji czy gospodarce, będąc swoistego rodzaju ambasadorami naszego kraju w lokalnych społecznościach. Rząd chce z jednej strony wzmocnić ich oddziaływanie w krajach zamieszkania, a z drugiej strony zachęcać do powrotu do kraju tych, którzy noszą się z takim zamiarem.

O sytuacji Polonii

W październiku 2024 r. minister Radosław Sikorski powiedział, że na świecie (poza Polską) liczbę osób polskiego pochodzenia ocenia się na około 20 milionów. Grono to obejmuje nie tylko obywateli polskich zamieszkujących na stałe lub tymczasowo za granicą, lecz także osoby polskiego pochodzenia, które chcą utrzymywać związki z Polską.

Autorzy raportu diagnozują, że w ostatnich dekadach zmieniła się charakterystyka polskiej emigracji. To nie sytuacja polityczna czy ekonomiczna są dziś głównymi powodami emigracji Polaków, jak było w latach osiemdziesiątych (i później), czy po wstąpieniu naszej ojczyzny do Unii Europejskiej. Obecnie na wyjazd z kraju często decydują się ci, którzy chcą rozwijać swoją karierę zawodową.

Jednocześnie zróżnicowana specyfika przyczyn migracji, obecnych potrzeb, perspektyw i więzi z krajem pochodzenia wśród emigrantów i ich potomków sprawia, że trudno jest w sposób jednakowy scharakteryzować całą polską społeczność na świecie. Omawiany przez nas dokument zakłada siedem priorytetów w zakresie polityki polonijnej.

Priorytety polityki polonijnej rządu

1. Nauczanie języka polskiego

Naukę języka polskiego oferuje 3348 ośrodków w 61 państwach na świecie (w 2023 r. dla niemal 221 tysięcy uczniów). Najwięcej (3019) spośród nich działa w Europie. Coraz częściej jednak język polski przestaje być ojczystym dla przedstawicieli polskiej społeczności w drugim lub kolejnym pokoleniu po emigracji.

Słabsza znajomość języka przodków nie jest jednak równoznaczna z osłabieniem zainteresowania ich ojczyzną. Ministerstwo podkreśla konieczność dopasowania nauki języka polskiego w ramach edukacji polonijnej do współczesnych realiów. System ten ma być skierowany nie tylko do dzieci i młodzieży, ale też do starszych. Dla tej ostatniej grupy przyswojenie języka może być wiodącą przesłanką skłaniającą do powrotu do kraju przodków.

Strategia zakłada w tym elemencie:

• stworzenie rady programowej nauczania języka polskiego poza granicami kraju;
• przygotowanie nowoczesnych materiałów nauczania (w tym kursów online czy narzędzi do samodzielnej nauki);
• stworzenie oferty kształcenia oraz systemu wsparcia rozwoju zawodowego lektorów języka polskiego pracujących za granicą;
• usprawnienie systemu weryfikacji znajomości języka polskiego, dostosowanego do dzieci i młodzieży;
• analizę systemu nauczania języka i zaproponowanie nowego, z wykorzystaniem nowych technologii;
• upowszechnianie i rozwijanie kształcenia dzieci obywateli polskich w szkołach polskich przy polskich przedstawicielstwach;
• kontynuację działań prowadzonych przez wyspecjalizowane podmioty (Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą, Instytut Rozwoju Języka Polskiego im. Kolbego);
• rozszerzenie form wspomagania nauczania polskiego, historii, geografii, kultury polskiej oraz innych przedmiotów nauczanych w języku polskim w szkołach w systemach oświaty innych państw lub nauczanych przez organizacje polonijne;
• promowanie i wspieranie tzw. Polish Studies na zagranicznych uczelniach (m.in. programy NAWA: Lektorzy, Polonista, Letnie kursy, Promocja języka polskiego);
• promowanie studiów w języku polskim – w Polsce i za granicą (m.in. program Anders NAWA, Kursy Przygotowawcze NAWA).

2. Polityka powrotowa

Uwarunkowania demograficzne sprawiają, że środowisko polonijne jest coraz atrakcyjniejszym ośrodkiem, do którego mogą sięgnąć polscy pracodawcy. Polacy, którzy wyjechali za granicę, przez lata zdobyli wiedzę i doświadczenie w pracy w wielu profesjach. Powrót ich, a także dzieci kształconych w międzynarodowym środowisku może i powinien być impulsem dla polskiej gospodarki.

Rząd zakłada więc:

• rozpoznanie potrzeb poszczególnych grup oraz stworzenie systemu ułatwień i zachęt do powrotu;
• nacisk na kontakt z osobami polskiego pochodzenia (także z Polakami studiującymi za granicą) i motywowanie ich do powrotu;
• usprawnienie polityki informacyjnej (w tym także działalność serwisu Powroty);
• oferowanie staży zawodowych osobom polskiego pochodzenia, wchodzącym na rynek pracy (zob. Poland. Business Adventure);
• promowanie wsparcia udzielanego przez urzędy pracy (grant na pracę zdalną, bon na zasiedlenie, dofinansowanie działalności gospodarczej i inne);
• zawieranie dwustronnych umów o zabezpieczeniu społecznym, ograniczających negatywne konsekwencje decyzji o zmianie kraju zamieszkania;
• usprawnienie procedur umożliwiających dostęp do zawodów regulowanych;
• stworzenie młodzieży polskiego pochodzenia możliwości odbywania studiów w Polsce oraz poprawy znajomości języka polskiego;
• próby skorelowania kalendarzy rekrutacji na polskie uczelnie z systemami edukacyjnymi w innych krajach;
• dążenie do objęcia studentów polskiego pochodzenia na kierunkach z wykładowym językiem angielskim kursami nauki lub doskonalenia języka polskiego;
• kontynuacja wsparcia dla młodzieży polonijnej podejmującej studia w Polsce;
• promowanie studiów oraz odbywania staży w Polsce;
• wsparcie dla naukowców polskiego pochodzenia wracających do Polski oraz działania skierowane do tych, którzy jeszcze tego nie planują, lecz stanowią potencjał do rozwoju międzynarodowej współpracy naukowej;
• intensyfikacja powrotów w ramach repatriacji, skuteczne wdrażanie rozwiązań z zakresu polityki repatriacyjnej i Karty Polaka.

3. Edukacja obywatelska, patriotyczna i tożsamościowa

Celem polityki rządu ma być także wzmocnienie poczucia przynależności do narodu polskiego wśród emigrantów i ich potomków. Jak stwierdzili autorzy raportu, społeczności świadome i dumne ze swojego pochodzenia są najlepszymi ambasadorami polskości. Przyczynić mają się do tego następujące działania:

• promowanie zaangażowania w działalność społeczną i wzmacnianie jej wśród polskiej społeczności na świecie;
• stworzenie programu oraz realizacja projektów z zakresu edukacji obywatelskiej;
• wspieranie zaangażowania prospołecznego młodzieży polonijnej w pomoc członkom diaspory – młodzieżowy wolontariat polonijny;
• angażowanie i edukacja przedstawicieli mediów polonijnych w kierunku przeciwdziałania dezinformacji i budowania pozytywnego wizerunku Polski;
• wspieranie organizacji polonijnych w działaniach mających na celu promowanie polskiego dziedzictwa.

4. Finansowanie działalności polonijnej

Strategia współpracy z Polonią i Polakami za granicą zwraca uwagę na potrzebę częstszego niż do tej pory sięgania przez środowiska polonijne po środki dostępne w krajach, w których działają. Jak stwierdzono, wiele państw zapewnia taką możliwość, jednak z różnych powodów organizacje polonijne sięgały po nie rzadko (pomimo spełniania formalnych wymogów). Aby uniezależnić organizacje polonijne od środków z budżetu państwa, zaproponowano:

• przegląd możliwości finansowania aktywności polonijnej, dostępnych w różnych krajach;
• stworzenie bazy informacyjnej dotyczącej finansowania działalności polonijnej;
• rozpowszechnianie informacji o alternatywnych źródłach finansowania;
• budowę zdolności organizacji polonijnych w zakresie pozyskiwania dostępnych lokalnie środków, budowania partnerstw i pozyskiwania prywatnego sponsoringu;
• opracowanie harmonogramu oraz zasad stopniowego odchodzenia od finansowania działalności organizacji polonijnych tam, gdzie istnieją lokalne możliwości pozyskania środków;
• stworzenie wytycznych w zakresie finansowania organizacji polonijnych w zależności od dostępności lokalnych;
• uproszczenie procedur konkursowych oraz poprawa ich przejrzystości, wprowadzenie lepszej koordynacji na etapie planowania postępowań;
• informowanie o ogłoszonych konkursach oraz szkolenia w zakresie procedur konkursów dotacyjnych (system webinarów).

Podkreślono jednocześnie, że w państwach autorytarnych (Rosja, Białoruś) lub tych, które pozostają w trudnej sytuacji gospodarczej, m.in. wskutek konfliktu zbrojnego (Ukraina) kwestie finansowania działalności organizacji polonijnych będą nadal traktowane indywidualnie.

5. Działania na rzecz podtrzymania tożsamości i więzi z krajem

Organizacje polonijne i emigracyjne odgrywają kluczową rolę w podtrzymywaniu polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą. W ramach tej działalności strategia zakłada:

• stworzenie narzędzia do monitorowania rozmieszczenia polskiej obecności na świecie, zmian w strukturze Polonii i w dynamice migracji;
• wspieranie zaangażowania społecznego (w tym środowisk polonijnych oraz sukcesorów – pokolenia dzieci i wnuków emigrantów) w ochronę obiektów polskiego dziedzictwa kulturowego oraz przy działalności edukacyjno-patriotycznej;
• ochronę i opiekę nad miejscami pamięci, w tym cmentarzami wojennymi;
• współpracę z pracownikami instytucji i organizacji międzynarodowych pochodzących z Polski lub z Polską związanymi;
• wspieranie polskich instytucji emigracyjnych i polonijnych, posiadających zbiory o istotnym znaczeniu (w szczególności muzeów, archiwów i bibliotek);
• wspieranie działań oraz prowadzenie mechanizmów wsparcia finansowego na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego poza granicami Polski;
• wspieranie dokumentowania, inwentaryzacji i konserwacji znajdujących się za granicą zabytków kultury polskiej i z Polską związanych;
• wsparcie w zakresie utrzymania infrastruktury polonijnej tam, gdzie istnieją takie potrzeby;
• kierowanie polskich środków budżetowych na wsparcie infrastrukturalne wyłącznie w sytuacji, gdy jej użytkowanie na cele społeczności polonijnej zostanie zagwarantowane na odpowiednio długi okres (w przypadku inwestycji budowlanych min. 20 lat);
• wspieranie sportu polonijnego;
• współpracę z organizacjami polonijnymi w zakresie organizacji przedsięwzięć w Polsce i za granicą, mających na celu podtrzymywanie więzi diaspory z krajem.

6. Wsparcie społeczno-humanitarne

Postępujące procesy demograficzne oraz problemy społeczne sprawiają, że większą wagę w polityce polonijnej powinny odgrywać kwestie typowo humanitarne. Z jednej strony skierowane ku starzejącej się Polonii na wschodzie – nierzadko schorowanej, pozbawionej dostępu do opieki zdrowotnej czy leków, i osamotnionej, z drugiej strony – zorientowane na występujące w niektórych krajach Europy Zachodniej zjawisko bezdomności czy wykluczenia społecznego osób o polskim obywatelstwie. W omawianym zakresie strategia zakłada:

• opracowanie nowych instrumentów wsparcia i pomocy osobom polskiego pochodzenia doświadczających ubóstwa i wykluczenia, w szczególności działań o charakterze humanitarnym (opieka medyczna i psychologiczna, rehabilitacja, pomoc żywnościowa);
• monitorowanie sytuacji wykluczonych społecznie Polaków zamieszkujących za granicą, ze szczególnym uwzględnieniem osób w kryzysie bezdomności, przygotowanie kompleksowej reakcji państwa w sytuacji, gdy zjawiska takie nabiorą masowego wymiaru, w tym potencjalnego powrotu do Polski;
• przeciwdziałanie porwaniom rodzicielskim oraz upowszechnianie informacji o wsparciu, jakie może uzyskać rodzic w przypadku przemocy w rodzinie;
• zapewnienie materialnego wsparcia i szacunku polskim kombatantom, działaczom antykomunistycznej opozycji i represjonowanym z zagranicy oraz realizacja programów upamiętniających walki Polaków o niepodległość i ofiary reżimów totalitarnych.

7. Upowszechnianie wizerunku Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie

Przedstawiciele Polonii są kluczowymi ambasadorami wizerunku Polski w swoich lokalnych wspólnotach. Warto wykorzystać ich wpływ i znajomości, aby wypromować Polskę jako kraj atrakcyjny pod względem turystyki. Planowana jest:

• intensyfikacja współpracy zagranicznych oddziałów Polskiej Organizacji Turystycznej z ambasadami i konsulatami, ośrodkami polonijnymi oraz innymi stowarzyszeniami;
• dotarcie z informacją o atrakcjach turystycznych Polski do Polek i Polaków mieszkających za granicą;
• organizacja wystaw, stoisk, prezentacji i reklam w mediach;
• wspieranie działań mediów polonijnych w zakresie promocji Polski.

Planowane zmiany legislacyjne

Aby strategia mogła być realizowana, w najbliższych miesiącach konieczne będzie dokonanie zmian w prawie. Dotkną one między innymi:

• Ustawy o Karcie Polaka – w zakresie eliminowania nadużyć w procesie ich wydawania. Postuluje się zniesienie przepisów dot. kryterium aktywności w organizacjach polonijnych na rzecz znajomości języka i kultury polskiej. Analizie zostanie poddany także zakres i sposób wsparcia kierowanego do posiadaczy Karty Polaka osiedlających się w Polsce.
• Ustawy o repatriacji – poprzez przegląd toczących się postępowań pod kątem ich przyśpieszenia, a także z uwzględnieniem wniosków od osób zainteresowanych. Zakłada się rewizję przepisów odnośnie zdefiniowania i określenia kręgu osób uprawnionych do repatriacji.
• Ustawy o obywatelstwie polskim – zmiany w tej ustawie przewidują odejście od liberalnych zasad nabywania obywatelstwa polskiego. Jak czytamy, „uznanie za obywatela polskiego powinno wiązać się z potwierdzeniem, że cudzoziemiec jest zintegrowany ze społeczeństwem polskim, w tym wykazuje się odpowiednią znajomością języka polskiego”.
• Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – planowana jest kompleksowa weryfikacja ustawy w dostosowaniu jej do aktualnych wyzwań, m.in. w zakresie ochrony ludności, migracji czy sytuacji nadzwyczajnych.

Organy zaangażowane

W realizację opisanych w programie założeń zaangażowane będą m.in. MSZ oraz inne ministerstwa, Międzyresortowy Zespół ds. Polonii i Polaków za Granicą, a także sejmowa Komisja Łączności z Polonią i Polakami za Granicą oraz senacka Komisja Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą.

Zachęcamy osoby i instytucje zainteresowane do aktywnego uczestniczenia w pracach nad zmianami w przepisach. Jako redakcja będziemy z kolei na bieżąco informować o wprowadzanych rozwiązaniach.

Adam Utko (Powroty.gov.pl)