Wielkanocne zwyczaje w Polsce - Powroty.gov.pl

Zgodnie z ustaleniami soboru nicejskiego w 325 roku Wielkanoc w Kościele katolickim (według kalendarza gregoriańskiego) obchodzi się w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca. Święto to jest więc świętem ruchomym i może wypadać między 22 marca a 25 kwietnia. W Kościele prawosławnym (według kalendarza juliańskiego, który jest przesunięty o około dwa tygodnie w stosunku do kalendarza gregoriańskiego) Wielkanoc obchodzi się między 4 kwietnia a 8 maja.

Z Wielkanocą związanych jest szereg zwyczajów i tradycji. Niektóre z nich wypadają na długo przed właściwym świętem. Np. tłusty czwartek jest ostatnim czwartkiem karnawału i ostatnim czwartkiem przed środą popielcową, która rozpoczyna czterdziestodniowy wielki post (do postu nie wlicza się przypadających w tym okresie 6 niedziel). Tłusty czwartek wypada więc 52 dni przed Wielkanocą, a jego termin jest od niej uzależniony. Dla wielu osób jest to bardzo przyjemny zwyczaj, ponieważ dozwolone jest w nim objadanie się. Najczęściej pączkami i faworkami. Dawniej objadano się pączkami nadziewanymi słoniną, boczkiem i mięsem, które obficie zapijano wódką. Tłusty czwartek opisuje jedno ze staropolskich przysłów: „Powiedział Bartek, że dziś tłusty czwartek, a Bartkowa uwierzyła, dobrych pączków nasmażyła.”

Po tłustym czwartku wypada ostatni weekend karnawału, a po nim już „chudy okres”, czyli wielki post. W czasie wielkiego postu, zgodnie z religijnym zwyczajem, ogranicza się jedzenie i huczne zabawy. Jest to czas skupienia, refleksji i przygotowania do Wielkanocy. 

Kolorowe palmy

7 dni przed Wielkanocą wypada Niedziela Palmowa. Święto obchodzone na pamiątkę przybycia Chrystusa do Jerozolimy. Niedziela Palmowa rozpoczyna Wielki Tydzień. Ze świętem tym związany jest kolorowy zwyczaj palm wielkanocnych, które tego dnia święci się w kościołach.

Palmę wielkanocną robi się najczęściej z trzciny, wierzby, ziół, kwiatów suszonych i sztucznych. Jest w niej też często bukszpan i jałowiec.

Pierwsze procesje z palmami wielkanocnymi miały miejsce w Jerozolimie w IV w. W Polsce tradycja tworzenia i święcenia drzewek wielkanocnych sięga XI wieku. Zgodnie ze zwyczajem palmy są palone w Wielką Sobotę, a popiół z nich jest używany w następnym roku, kiedy w środę popielcową ksiądz znaczy wiernym głowy popiołem.

Palmy wielkanocne, w zależności od regionu, w którym są tworzone, różnią się od siebie wyglądem i sposobem wykonania. I tak np. palma kurpiowska powstaje z pnia ściętego drzewka (jodły lub świerka), oplecionego na całej długości widłakiem, wrzosem, borówką, zdobionego kwiatami z bibuły i wstążkami. Czub drzewka pozostawia się zielony. Palma góralska (palma podhalańska) wykonana jest z pęku witek wierzbowych (bazi), wiklinowych lub leszczynowych oraz jałowca i bukszpanu.

Z palmami wielkanocnymi związane są liczne zwyczaje i przesądy. Połknięcie bazi z poświęconej palmy ma zagwarantować brak bólu głowy i chorób gardła. W niektórych regionach poświęconą palmą obijano (na pomyślność) boki zwierząt w gospodarstwie. Z poświęconych palm wyjmowano też gałązki wierzbowe i utworzone z nich krzyżyki zatykano w glebie na zasianych polach – miało to chronić przyszłe zbiory przed suszą, burzą i innymi nieszczęściami.

„Święcone nie tuczy”

Kolejny zwyczaj związany z Wielkanocą, to święcenie pokarmów w Wielką Sobotę, czyli dzień przed Niedzielą Zmartwychwstania Pańskiego. Wierni przychodzą wówczas z koszyczkiem (święconką) wypełnionym pokarmami, z których każdy coś symbolizuje. Baranek to symbol zwycięstwa życia nad śmiercią i zmartwychwstałego Chrystusa, chleb ciała Jezusa Chrystusa, jajka symbolizują odradzające się życie i płodność, sól życie, trwałość, nieśmiertelność, prawdę i oczyszczenie, wędliny dobrobyt, zdrowie i pomyślność, chrzan to symbol męki Jezusa Chrystusa, a ciasto (baba wielkanocna lub mazurek) obfitości, dostatku oraz doskonałości. Każdego z tych pokarmów należy spróbować podczas wielkanocnego śniadania, ale przecież, jak głosi stare przysłowie, „święcone nie tuczy”.

Dawny zwyczaj na wsiach nakazywał, aby wracając ze święconym obejść dom trzy razy, zgodnie ze wskazówkami zegara, co miało wypędzić złe moce z gospodarstwa.

Jajko jako dzieło sztuki

Kolejny zwyczaj związany z Wielkanocą to malowanie jajek. Pisanki, bo tak nazywa się kolorowe, zdobione jajka, są nieodłącznym elementem wielkanocnego stołu. W Polsce zwyczaj malowania jajek był znany już pod koniec X wieku. Na opolskiej wyspie Ostrówek znaleziono fragmenty pisanek pochodzących właśnie z tamtego okresu. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę. Z czasem, w procesie chrystianizacji, zwyczaj malowania jajek włączono do elementów symboliki wielkanocnej.

Na przestrzeni lat zmieniały się sposoby wykonywania pisanek. Najpopularniejsze techniki zdobienia jajek to: drapanki (powstają przez drapanie ostrym narzędziem zewnętrznej barwionej powłoki jajka), kraszanki (powstają przez gotowanie jajka w wywarze barwnym, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych), oklejanki (są przyozdobione sitowiem, płatkami bzu, skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny, również nicią lub włóczką wełnianą), nalepianki (powstają przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinankami z papieru), ażurki (są wykonywane z wydmuszek jaj kurzych, kaczych, gęsich i strusich. Technika polega na nawiercaniu w skorupce otworów przy pomocy wiertarki i malutkiego wiertła, miniszlifierki, piaskarki, turbiny dentystycznej. Wydmuszka z nawierconymi wzorami jest malowana najczęściej farbą akrylową).

Niektóre pisanki to prawdziwe dzieła sztuki ludowej, które są wyjątkową ozdobą wielkanocnego stołu. Nic dziwnego, że wybrane egzemplarze można podziwiać w muzeach, np. w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu otwarto stałą ekspozycję ponad 1000 pisanek pochodzących z prywatnej donacji.  

Lany poniedziałek

Kolejny wielkanocny zwyczaj to śmigus-dyngus, czyli lany poniedziałek, obchodzony w drugi dzień Wielkanocy. Pierwotnie śmigus i dyngus były osobnymi zwyczajami, jednak z biegiem lat przestano je odróżniać, by w końcu zacząć używać zbitki śmigus-dyngus.

Początków ludowego zwyczaju, który obecnie znamy jako lany poniedziałek, należy szukać w przedchrześcijańskich praktykach Słowian, którzy w taki sposób radowali się z nadejścia wiosny. Oblewanie się zimną wodą symbolizowało wiosenne oczyszczenie z brudu i chorób, a w późniejszym czasie także i z grzechu.

Polewanie się wodą uznawano także za sprzyjające płodności, dlatego dawniej wodą oblewano głównie panny na wydaniu, a sam rytuał miał często charakter matrymonialny.

Śmigus-dyngus był znany głównie na wsiach, gdzie był hucznie obchodzony. Z biegiem lat zaczął zmieniać swój charakter i obecnie jest bardziej zabawą dzieci i młodzieży, w trakcie której polewa się wszystkich, nawet nieznajomych.

To tylko niektóre, najpopularniejsze, zwyczaje związane z Wielkanocą. Dzięki nim Święta są barwniejsze i bardziej pogodne. Warto pamiętać o tych zwyczajach, bo są one nieodłącznym elementem naszej tradycji.

Wojciech Napora (Powroty.gov.pl)

Źródło:

Wikipedia.

Słownik Języka Polskiego.

Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.